30/09/2020

Statuoj: oni faligu la miton, ne la homon

 


En sia artikolo Derrubem as estátuas [Faligu la statuojn] publigita septembre en la brazila revuo Piauí [piau'i], politika sciencisto Miguel Lago i.a. sbribas pri la faligado de statuoj tra la mondo lasttempe. La kritiko al la faligado havas tre validan argumenton, li diras, pro tio, ke oni ne povas kondamni "a posteriori" figurojn kiuj estas rilatigitaj al aliaj historiaj kuntekstoj kaj estas produktoj de aliaj penssistemoj. Krome ne eblas nutri maniĥeismojn de la tipo aŭ sanktulo aŭ krudegulo konsiderante la kompleksecon de la historia rolulo.

La problemo restas sur la mitigo de la grandaj eminentuloj de la pasinteco kaŭze de politikaj celoj pri dominado, kiuj alie povis dumlongtempe kalkuli je iu historiografio je ĝia servo sed feliĉe ne plu. Aliflanke la oficialaj politikoj de memorigado, asertas la artikolisto, plu subtenas la mitigon. La statuoj restas unu el la instrumentoj. Tiu de Kristoforo Kolumbo ne simbolas la historian rolulon, kun liaj agoj, kontribuoj kaj malperfektaĵoj. Ĝi memorigas la "eltrovinton" de Ameriko, ne ĝian konkerinton.

Kiu faligas la statuon de Kolumbo tiu estas luktanta kontraŭ tiu rakonto kaj ne malnobliganta lian figuron. Por Miguel Lago, tiusence la faligado de kelkaj statuoj estas benvena. Tiuj kun artaj valoroj devus trovi ŝirmejon en muzeoj. Mi sampensas.

28/09/2020

Kiel diri en Esperanto? (5)

 


Animal doméstico = dombesto, hejma besto

Detergente = deterganto (lesivo)

Fio dental = dentofadeno

Novela (de TV) = dramserio 

Palito de dentes = dentopikilo

Polegar = dikfingro (polekso)


Referenco: https://dvd.ikso.net/vortaro/Hejma_vortaro.html

24/09/2020

Kial la neandertaloj malaperis

 


"Estas indicoj pri la fakto, ke ili enterigis siajn mortulojn, flegis pri siaj malsanuloj, produktis arton kaj komunikiĝis pere de voĉo." Kiuj? La neandertaloj, homa specio kiu vivis en la sama epoko de la modernaj homoj. Ili ekaperis en Eŭropo kaj Mez-Oriento kaj estis estingitaj antaŭ 40 mil jaroj, eksterminitaj de la Homo sapiens aŭ simple miksiĝintaj al li, kaŭze, ke ili reproduktis inter si. La sapiens estis pli multnombraj kaj devenis el Azio kaj Afriko kaj poste atingis Eŭropon.

Pro la proceso de hibridiĝo, oni kalkulas, ke inter 1% kaj 4% estas la elcenteco de genoj, el neandertala deveno, de eŭropanoj, araboj, azianoj, polinezianoj kaj indianoj.


Oni kredas, ke la neandertaloj ekaperis en Eŭropo antaŭ 400 mil jaroj kaj la homo sapiens, en Afriko, post 100 mil jaroj.

Kompare kun la sapiens, la neandertaloj estis pli fortikaj, sed aliflanke la korpomovoj estis malpli lertaj. La neandertalo estis precipe iu ĉasisto, kontraŭe al la sapiens, kiu nutriĝis ankaŭ per vegetaĵoj, inkluzive danke al la t.n. praagrikulturo, kio igis lin malpli dependa de viandoj.


Referencoj:
MARTON, Fábio. E se... os neandertais nunca tivessem sido extintos. Superinteressante, San-Paŭlo, aŭg. 2020, n-ro 418. P. 72-73.

HOMEM DE NEANDERTAL. En: Wikipédia: a enciclopédia livre. Disponebla ĉe: 
Aliro en: 23 sep.2020.

22/09/2020

Porto, Portugalio | Librovendejo kreis miton pri Harry Potter

 



Angla verkistino J.K. Rowling dum du jaroj vivis en Porto, la dua plej granda urbo en Portugalio laborante kiel instruistino pri la angla, veninta el Manĉestro en 1991 kiam ŝi estis 26jara kaj partumis apartamenton kun du aliaj britaj instruistinoj. Post kelktempe ŝi enamiĝis de portugalo kiun ŝi konatiĝis en drinkejo. Ili edziniĝis, ŝi perdis la infanon en la unua gestacio sed fariĝis patrino de knabino en la dua gravedeco. En 1993 post malsukcesa geediziĝo ŝi divorciĝis kaj revenis al sia lando kune kun sia filino.

En 1997 ŝi lanĉis la unuan volumon de la sago kiu faris ŝin riĉa kaj fama: Harry Potter and the Philosopher's Stone [Harry Potter kaj la Filozofa Ŝtono]. Posta onidiro ne konfirmita de la verkistino laŭ kio ŝi estus inspirita je la ruĝkoloraj ŝtuparoj de la tradicia Librovendejo Lello, en Porto, kie ŝi verkis parton de la historio, laŭ sia biografiisto, igis la lokon motivo de konstanta pilgrimado de ŝiaj sennombraj fanoj, legantoj de la sagao. La ŝtuparo estus estita fonto de inspiro por la kreo de lernejo pri sorĉado en kiu Potter studis.

En 2015 la librovendejo preskaŭ bankrotis por financaj kialoj. Ĝiaj novaj posedantoj havis la ideon profiti pere de la vizitado de fanoj de Harry Potter: la aliro al la vendejo fariĝis per pago, kontraŭ 3 kaj poste 5 eŭroj. Post kelkaj jaroj oni elspezis 2 milionojn da eŭroj en la librovendeja reformado. Estas interese, ke la aŭtorino neis, ke ŝi iam vizitis la vendlokon, kiun ŝi eĉ ne konis pri ekzisto...


Referenco: 

NEGREIROS, Adriana. A lenda portuguesa de Harry Potter. Piauí, Rio-de- Ĵanejro, n-ro 167, p. 8, aŭg. 2020.

Ilustraĵo: <https://img.freepik.com/vetores-premium/fundo-de-halloween-grunge_23-2148644662.jpg?w=826>

17/09/2020

Ode an die Freude | Odo al la Ĝojo

Virusoj povas troviĝi en la viandoj kiujn ni manĝas

 


Mi legis raportaĵon de la brazila revuo Piauí [piau'i] en aŭgusto pri malsanoj kiuj povas esti transigitaj al la homoj pere de la bestoj (zoonozoj) inkluzivante tion kion ni manĝas. La viandoj kiujn ni kutime kuiras, fritas, (krad)rostas, asertas Rafael Tonon, aŭtoro de la teksto, ankaŭ estas tuteblaj fokusoj pri zoonozaj infektoj. Virusoj kiuj eblas migradi de specio al alia troviĝas en kokidfemuraĵoj kaj viandoj por rostado laŭ studoj faritaj. MOS-Monda Orgazinizaĵo pri Sano atentigas pri la eblo de la birda gripo atingi la homojn, kio mortigus inter 2 kaj 7,4 milionoj da homoj en la tuta mondo.

Troa enloĝantaro de bestoj en grandaj kokinejoj, kun granda utiligado de amonio kaj antibiotikoj, kio rezultas je pli kaj pli rezistemaj bakterioj, krom la selektado de genoj por la produktado de kokidoj kun trunkoj pli fortikaj aŭ viandoj malpli grasaj igas, ke la birdoj fariĝu pli genetike identaj, faciligante la multobligadon de virusoj, kiuj ektrovas malpli da obstakloj tiusence.


Referenco:

TONON, Rafael. O vírus está no prato. Piauí, Rio-de- Ĵanejro, n-ro 167, p. 40-41, aŭg. 2020.

Falsos amigos esperanto/português (5)

kostumo = costume, traje  e não costume, hábito = kutimo 

licenco = licença (poética) e não licença = permeso

provi = provar, ensaiar, experimentar e não provar, demonstrar = pruvi

skolo = escola, doutrina, sistema e não escola, estabelecimento de ensino = lernejo

tenti = tentar, induzir à tentação e não tentar, experimentar = provi

balkono = balcão, sacada, varanda e não balcão comercial = vendotablo


Referenco :
LEAL, César Barros. Falsaj amikoj, Revista de Letras, Fortaleza, jan. dez. 1989. p. 42-43

13/09/2020

La unuaj klozetoj

 




La unuaj klozetoj, ankaŭ konataj kiel necesejoj, ekaperis en la 16a jc, sed ili ne vekis la intereson de la homoj. La naŭza odoro de la kloako revenis per la tubo post la gargaro. Krome oni kredis tiuepoke, ke la miasmoj (malbonaj odoroj) kaŭzis malsanojn. Ankoraŭ ne estis konata la ekzisto de bakterioj kaj virusoj kiuj respondecis pri malsanoj. Alexander Cumming en 1775 eksolvis la problemon: li kreis S-formatan tubon, kiu retenas la puran akvon, evitanta la fetoron. Poste la ideo estis plibonigita per la utiligo de la formato per U. 


Referenco:

ROSSINI, Maria Clara. Arquitetura da reconstrução. Superinteressante, San- Paulo, n-ro 418, p. 53, aŭg. 2020.

07/09/2020

Falsos amigos esperanto/português (4)


veti = apostar e não vetar = vetoi

komenci = começar, dar início e não teve início = komenciĝi

naski = parir, gerar e não nascer = naskiĝi

remeti = por, colocar novamente e não remeter = sendi

asisti = assistir, auxiliar e não assistir, estar presente = ĉeesti

dekori = decorar, ornamentar e não decorar, memorizar = parkeri

Referenco :
LEAL, César Barros. Falsaj amikoj, Revista de Letras, Fortaleza, jan. dez. 1989. p. 42-43

04/09/2020

Nheengatu, speco de Esperanto en la kolonia erao de Brazilo




Oni kalkulas, ke ekzistis ĉ. 8 milionoj da indianoj vivantaj en Brazil dum la unuaj tempoj de ĝia kolonia periodo. La registroj mencias pri dekoj da lingvoj kaj dialektoj parolataj de indianoj tiuepoke, ĉiuj rilatigitaj al la lingva branĉo tupigvarania kaj sekve al tio, ili havis multajn komunajn elementojn. 

En la 16a kaj 17a jarcentoj, la studoj faritaj de la jezuitoj pri tiuj linvoj rezultis je iu nova ĝenerala lingvo, speco de Esperanto de la epoko, kiu havis la strukturon de la portugala kiel bazo kaj kun leksiko kiu havis vortojn el la portugala kaj hispana. Naskiĝis tiamaniere la nheengatu [njeenga'tu], kiu en la tupia lingvo signifis bonan lingvon. Sed en la 18a jc. la Portugala Krono determinis la malpermeson de ĝia utiligado favore al la portugala.

El tiu lingvo la brazila portugala heredis pli ol 10 mil vortoj, krom influojn laŭ fonetiko, kiel pli klara vokalprononco. Ĝi ankoraŭ estas parolata en la regiono de la valo de la rivero Negro, en Amazonio.

Pli pri la nheengatu videblas portugallingve ĉe https://pt.wikipedia.org/wiki/Nheengatu.

Referência:
FREITAS, Ana. Nheengatu: a língua (não tão) perdida comum dos índios, dos escravos e dos jesuítas. Disponível em: https://pt.babbel.com/pt/magazine/nheengatu-a-lingua-nao-tao-perdida-comum-dos-indios-dos-escravos-e-dos-jesuitas?fbclid=IwAR1sVmLcuqsIkdLW_yZbwUccBYdI1sJRFlHXukvFc_0qsr3rm1B0m0dqd4U. Acesso: 02.09.2020.

Foto: Jean-Baptiste Debret - Fotita de Wilfredor

03/09/2020

Kiam ekaperis la nulo?



Sumeranoj, hinduoj kaj majaoj jam konis la nulon. Antaŭ 5 mil jaroj, en la antikva Sumerio, la homoj jam utiligis kojnoforman simbolon por la nulo, kiel natura konsekvenco al la ekutiligado de la sistemo de unuoj, dekoj, centoj kaj miloj, reprezentataj per unu sola cifero. Antaŭe la numero 317 ekz. estis reprezentata tiamaniere: 100+100+100+10+5+2, samkiel la romanoj: CCCXVII, en kiu C=100, X=10 kaj V=5 kaj II=2, kio kompreneble malfaciligis kalkuladojn... Nur en la Mezepoko la eŭropanoj komencis utiligi la nulon danke al Leonardo Fibonacci, itala matematikisto (1150-1250) pere de lia diskonigado de la arabaj ciferoj.

Referencoj:

CARBINATTO, Bruno k aliaj. Quando surgiu o zero?. Superinteressante. San-Paŭlo, n-ro 418, aŭg. 2020. P. 70.

0 (NÚMERO). En: Wikipédia: a enciclopédia livre. Disponebla ĉe: https://pt.wikipedia.org/wiki/0_(n%C3%BAmero). Aliro je: 01 sep 2020.